بيماري سلياك اختلال روده‌اي مزمن ناشي از حساسيت به گلوتن1 موجود در بسياري از غلات مي‌باشد. اولين بار در سال 1888 ميلادي، در شيرخوران مبتلا به سوء جذب به اين بيماري پي بردند و در سال 1950 ميلادي رابطۀ خوردن آرد گندم با بروز بيماري سلياك تأئيد و بيان شد.
شيوع اين بيماري بيشتر در شمال اروپا و بروز آن به طور متوسط يك در 1000، در سراسر جهان حدود يك در 3350 و در كشورمان يك در 700 مي‌باشد.
بيماري سلياك در نوزادان، كودكان و بزرگسالان در دهه چهل سني بيشتر تشخيص داده ميشود. درصد ابتلاي زنان بيشتر از مردان است. نتايج بررسي‌هايي كه در ايران انجام شده نشان مي‌دهد كه ابتلا به سلياك در كودكان ديابتي مبتلا به ديابت نوع 1 نسبت به جمعيت عمومي بيشتر است. طي تحقيقي كه در سال 1387 در انجمن ديابت ايران بين افراد ديابتي زير 18 سال انجام شد، 25/6 درصد از افراد ديابتي مبتلا به سلياك بودند، كه اكثريت را دختران تشكيل مي‌دادند.
علت بروز سلياك
در ديابت نوع 1 سيستم ايمني بدن، سلول‌هاي توليد كننده انسولين در لوزالمعده با پانكراس را بيگانه تلقي كرده و مورد هجوم قرار مي‌دهند. در بيماري سلياك سلول‌هاي دفاعي بدن به گلوتن موجود در مواد غذايي حمله مي‌كنند و باعث التهاب يا صدمه به ديواره مخاطي روده ميشود. البته سلياك در افرادي ديده ميشود كه از نظر ژنتيك مستعد باشند.
عوامل محيطي مانند بعضي از عفونت‌هاي قارچي، استرس و نوشيدني‌هاي الكلي روند بروز سلياك را تسريع مي‌كنند، سلياك در افراد ديابتي مبتلا به نوع 1 شيوع بيشتري دارد اما شيوع آن در ديابتي نوع 2 مانند ساير افراد جامعه مي‌باشد. همان طور كه گفته شد، با مصرف گلوتن موجود در گندم، چاودار2، جو دو سر، در بافت مخاطي روده التهاب به وجود مي‌آيد. اين التهاب سبب تغيير در ماهيت پرزهاي روده باريك ميشود كه در شكل ملاحظه مي‌كنيد. به اين ترتيب، ديوارۀ روده نمي‌تواند عملكرد خود را به درستي انجام دهد.
تظاهرات باليني
علائم باليني سلياك متنوع است كه در بسياري از كودكان و حتي بزرگسالان ممكن است بسيار خفيف باشد، علائم واضح سلياك در كودكان سنين 18-6 ماهه با اختلالات گوارشي چون اسهال مزمن، نفخ شكم، استفراغ و اختلال در رشد و نمو همراه است.
در ديابتي هاي مبتلا به ديابت نوع 1 كه بي دليل دچار نوسانات قند خون ميشوند و يا بعد از خوردن غذا هيپوگليسمي در ايشان بروز مي‌نمايد بايد به سلياك فكر كرد، زيرا مواد كربوهيدرات‌دار به دليل شرايط ديوارۀ مخاطي روده گاهي به سرعت و گاهي به آرامي گوارش ميشوند، ممكن است كه اصلاً گوارش نشود. با آزمايش خون مي‌توان به وجود بيماري سلياك پي برد. به همين دليل با توجه به شيوع سلياك در ديابت نوع 1، به خصوص در افراد داراي علائم اوليۀ سلياك، توصيه ميشود اين افراد، حتماً با انجام آزمايش خون از نظر سلياك بررسي شوند. البته مثبت بودن نتايج اين آزمايش، شرط كافي براي تشخيص بيماري سلياك نيست، براي تشخيص قطعي بايد بيوبسي(نمونه برداري) از روده باريك انجام شود.
درمان
درحال حاضر مطمئن‌ترين راه براي درمان اين بيماري، رعايت يك رژيم غذايي بدون گلوتن براي تمام عمر مي‌باشد، تا به اين ترتيب، التهاب موجود در روده از بين برود و ديوارۀ روده در عرض چند هفته، بهبود يافته و عمل خود را مجدد به خوبي انجام دهد.
در صورت شدت بيماري همراه با كاهش وزن، مدت زمان بيشتري براي بهبودي لازم است ضمناً گاهي پزشك بايد براي بيمار در شروع درمان، ويتامين و يا قرص آهن تجويز نمايد. علاوه بر اين، لازم است در شروع درمان از مصرف شير و يا محصولات لبني خودداري شود. زيرا ديواره آسيب روده قادر به تحمل قند موجود در شير نيست. ضمناً بايد در مصرف بعضي از مواد غذايي چون كالباس، ماست، بستني، شكلات و غذاهايي كه در تهيه آن‌ها آردهاي حاوي گلوتن به كار مي‌رود، احتياط شود.
افراد ديابتي نوع 1، حداقل در شروع مصرف مواد غذايي فاقد گلوتن، با مشكلاتي رو به رو ميشوند كه بايد به آن‌ها توجه شود:
1-در صورت ترميم بافت مخاطي روده و گوارش صحيح كربوهيدرات، نياز به انسولين افزايش مي‌يابد.
2-مواد غذايي بدون گلوتن، با نشاسته تهيه ميشوند كه قند خون را به سرعت افزايش مي‌دهند.
3-نان‌هايي كه از برنج و يا ذرت تهيه ميشوند بيشتر از نان‌هاي معمولي، قند خون را افزايش مي‌دهند.
تمام موارد ذكر شده در بالا روي ميزان نياز انسولين تأثير مي‌گذارند كه مي‌توان، با برنامه‌ريزي صحيح از اين مشكلات پيشگيري نمود.
يك ديابتي مبتلا به سلياك، با محدوديت شديد غذايي رو به روست. اين محدوديت از يك سو و در دسترس نبودن مواد غذايي فاقد گلوتن و يا گران بودن آن‌ها از سوي ديگر، سبب گشته بسياري از اين افراد دچار عوارض ناشي از ابتلا به اين بيماري شوند. در چنين شرايطي، مسئولان مربوط با انديشمندي لازم، مي‌توانند در جهت توليد مواد غذايي فاقد گلوتن گام‌هاي مؤثري بردارند.
كاهش وضعيت گوارش سطح روده باريك
براي اين كه روده بتواند تا آنجايي كه امكان دارد مواد غذايي بيشتري جذب كند ديواره داخلي روده بسيار نازك و در يك فضاي به اندازه سه متر حدود 600 پرز وجود دارد.
چين يا پرزها داراي ميليون‌ها برجستگي‌هاي انگشت مانند هستند. تا اين كه سطح تماس مواد غذايي با ديواره روده فوق‌العاده وسيع باشد.
در سلياك چين يا پرزها تغيير ماهيت مي‌دهند و در نتيجه سطح ديواره داخلي روده كاهش مي‌يابد به همين دليل بسياري از مواد غذايي بدون مصرف از دست مي‌روند.
*به ياد شادروان دكتر داوود شاه‌محمدي
1) پروتئين گندم و ساير غلات كه به آرد ويژگي الاستيك (كه براي تهيه نان ضروري مي‌باشد) مي‌بخشد. گلوتن از دو بخش تشكيل شد كه بخش گليادين مسئول بيماري سلياك است.
2) گياهي است كه در زمين‌هاي كم قوت و در همه نوع آب و هوا به خوبي رشد مي‌كند. بيش از دو هزار سال است كه كشت ميشود. در گذشته به عنوان غله فقرا ناميده ميشود.